Πρωτομαγιά φέτος το Πάσχα και ο Απρίλιος ανοιξιάτικος, γεμάτος χρώματα. Στο Ίδρυμα Θεοχαράκη το ισόγειο στολίστηκε με λαμπάδες, πασχαλινά διακοσμητικά, και όλα αυτά που φέρνουν στο μυαλό δώρα, νονές και βαφτιστήρια. Στο κέντρο του χώρου υποδοχής δεσπόζει ο σπουδαίος πίνακας του Σπύρου Παπαλουκά, «Ο Εσταυρωμένος Χριστός» που αποτελεί αντίγραφο από την ψηφιδωτή παράσταση της Σταύρωσης στον Όσιο Λουκά.
Στο συγκεκριμένο έργο, όπως αυτό περιγράφεται από την Χρυσάνθη Μπαλτογιάννη, ο Χριστός κρέμεται σε μεγάλο σταυρό με ελαφρώς λυγισμένα τα χέρια. Η κεφαλή του έχει ήδη γύρει στο δεξιό ώμο, ο κορμός του καμπυλώνεται, τα γόνατά του λυγίζουν ελαφρά και από τα σημάδια των ήλων στις παλάμες και στη δεξιά πλευρά του τρέχει το ύδωρ και το αίμα. Όλα τα παραπάνω δηλώνουν την ώρα που σβήνει, όπως δείχνουν και τα πεσμένα βλέφαρά του. Αριστερά και δεξιά από το φωτοστέφανό του γράφονται σε μετάλλια ο ήλιος και η σελήνη αντίστοιχα που έχουν αρχίσει να σκοτίζονται. Η εξαιρετική αυτή απόδοση της συνοπτικής Σταύρωσης του Χριστού από το ζωγράφο μας οφείλει πολλά και στο βυζαντινό πρότυπο στην ψηφιδωτή Σταύρωση του Οσίου Λουκά από την οποία αντιγράφει μόνον τη μορφή του Χριστού τη στιγμή που εκπνέει.
Τις μέρες αυτές που συνηθίζουμε να λέμε ότι οδηγούν στο «Ελληνικό Πάσχα», είναι και παράδοση, και ελληνικότητα, και κατάνυξη, και αυτή η απροσδιόριστη ατμόσφαιρα που μας γυρίζει στα παλιά αναγνωστικά, στο βυζαντινό παρελθόν μας, σε μια θρησκευτικότητα που γλυστράει και χάνεται, φέτος τον Απρίλιο εδώ στο Ίδρυμα είπαμε να σταθούμε στον Παπαλουκά και να κάνουμε μνεία στη ζωή και το έργο του. Το απόσπασμα που ακολουθεί το υπέγραψε ο Νίκος Ζίας, ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης Πανεπιστημίου Αθηνών και προέρχεται από τον κατάλογο που εκδόθηκε στο Ίδρυμα Β & Μ Θεοχαράκη, σε παλαιότερη έκθεση αφιερωμένη στον Σπύρο Παπαλουκά, με τίτλο: «Σπύρος Παπαλουκάς. Αγιογραφίες, Σχέδια, Μακέτες.»
Ο Σπύρος Παπαλουκάς (1892-1957), από την ορεινή Δεσφίνα της Παρνασσίδος, ανήκει σε εκείνη τη γενιά των Ελλήνων καλλιτεχνών που αφομοίωσαν τα διδάγματα και τις μορφολογικές αξίες της αυθεντικής ζωγραφικής της παράδοσής μας (που είχε αγνοηθεί και περιφρονηθεί από τους Γερμανοσπουδασμένους ζωγράφους μας του 19ου αι.) και οραματίστηκε να τα συνταιριάξει με τα επαναστατικά κινήματα της μοντέρνας τέχνης του 20ου αι., όπου βέβαια μπορούσαν να βρεθούν κοινοί τόποι και τρόποι. Ανήκει στη λεγόμενη «Γενιά του ‘30» που αναζήτησε την «ελληνικότητα», δηλαδή μια τέχνη με ιθαγένεια και ταυτότητα, όπως την αναζητούσε σε γενικότερο πεδίο η ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου.
Στην προσπάθεια αυτής της αναζήτησης είχε δύο πολύτιμες εμπειρίες στις πνευματοκαλλιτεχνικες αποσκευές του: τη θητεία του στο Παρίσι (1917-1921), όπου ήρθε σε επαφή με τα έργα των υπαιθριστών, των Νabis, αλλά και των φωβιστών –ακόμη και με τον κυβισμό, και το προσκύνημα-άσκηση στο Άγιον Όρος (1923-24), όπου παραμένει για έναν ολόκληρο χρόνο, μελετώντας την φύση και τα αρχιτεκτονήματα και συνομιλώντας με τη βυζαντινή ζωγραφική. (..) Αντιγράφει τοιχογραφίες και εικόνες διαφόρων μονών, Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών (Μ. Λαύρας, Σιμωνόπετρας, Διονυσίου, Ιβήρων), με την ταπείνωση ενός σπουδαστού προσπαθώντας με τη μελέτη αυτή να εισχωρήσει στο βαθύτερο επίπεδο λειτουργίας της εικόνας. (…)
Τη Βυζαντινή ζωγραφική θα μελετήσει και αργότερα, όταν έχει φύγει από το Άγιο Όρος (..) και με αυτόν τον οπλισμό, ο Παπαλουκάς θα αναλάβει το εγχείρημα για πρώτη φορά να ξαναφέρει στη νεώτερη Ελλάδα τη Βυζαντινή ζωγραφική σε μια σύγχρονη εκκλησία στην Μητρόπολη της Άμφισσας. Είχε προηγηθεί ο Κωνσταντίνος Παρθένης το 1919 με τους μεγάλους πίνακες-εικόνες στον Άγιο Αλέξανδρο Παλαιού Φαλήρου, όπου όμως ο μεγάλος ζωγράφος είχε χρησιμοποιήσει μόνο κάποια στοιχεία από τη Βυζαντινή ζωγραφική. Τώρα ο Παπαλουκάς, στα 1927, αναλαμβάνει να ιστορήσει μια μεγάλη εκκλησία με μια τεχνοτροπία που βασίζεται στη Βυζαντινή παράδοση με τον καθοριστικό τρόπο της δισδιάστασης ζωγραφικής, αλλά και την προσωπική του γραφή, διαμορφωμένη και από την παρισινή του θητεία.
Το έργο του Σπύρου Παπαλουκά αποτελεί σταθμό στην ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική, καθώς αποτελεί την αφετηρία για την επιστροφή στην τεχνοτροπία που επί αιώνες είχε εκφράσει με εικαστικά μέσα την αλήθεια της Ορθόδοξης Εκκλησίας. (..)
Ελάτε, λοιπόν, από το Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β & Μ Θεοχαράκη να ψωνίσετε πασχαλινά δώρα. Κι αν, όμως, δεν θέλετε να αγοράσετε κατεβείτε στο Σύνταγμα και μη μας προσπεράσετε. Μπείτε στο ισόγειο και δείτε τον Εσταυρωμένο. Σκεφτείτε τη Γενιά του ’30 που έκανε την πρώτη μεγάλη στροφή στην ελληνικότητα και την παράδοση με τον Σπύρο Παπαλουκά, έναν από τους εκπροσώπους της. Αυτό το Πάσχα, η μικρή γνωριμία με τον Παπαλουκά ας είναι το μικρό σας αναπάντεχο κέρδος.
“Ο Εσταυρωμένος Χριστός”, Σπύρος Παπαλουκάς
Τέμπερα, 120 x 120 εκ.
