της Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά

Οι συλλογές του Νέστορα και της Αλίκης Τέλλογλου αποτελούν πλούσια συγκοµιδή µακροχρόνιας αναζήτησης που έγινε µε πάθος, ένστικτο και κυρίως «αγάπη για τον άνθρωπο». ∆εν είναι σίγουρα τυχαίο ότι η ανθρώπινη µορφή κυριαρχεί αριθµητικά στα έργα της συλλογής.

Κύριος πυρήνας της συλλογής Τέλλογλου είναι τα έργα νεοελληνικής τέχνης. Το µεγαλύτερο µέρος τους αγοράστηκε και αποκτήθηκε στην Ελλάδα· πολλές αγορές έγιναν όµως και στο εξωτερικό. Ιδιαιτερότητες της συλλογής Τέλλογλου οφείλονται κυρίως στην προσωπικότητα και στις αρχές των δηµιουργών της. Κινητήρια δύναµη είχαν τη συγκέντρωση και διάσωση πολιτισµικών αξιών, µε τις οποίες οι συλλέκτες συνειδητά επιχειρούν να συµβάλουν στην παιδεία και καλλιέργεια του καθηµερινού ανθρώπου. Αντιληπτή είναι µια προτίµησή τους για έργα καλλιτεχνών µε τους οποίους είχαν προσωπική επαφή και φιλία (σύνολα έργων των Σαχίνη, Βενετούλια, Βαλσαµάκη, Ο. Γεωργιάδη κ.ά.). Έτσι, ένα χαρακτηριστικό της συλλογής είναι τα απρόσµενα έργα, η ιδιότυπη, κάποτε ενστικτώδης σχέση µε καλλιτέχνες Έλληνες και ξένους, µε αποτέλεσµα να επιλέγουν έργα όπου η ποιότητα, η ασυνήθιστη έκφραση, οι πολύ προσωπικές αναζητήσεις ενός καλλιτέχνη πολλές φορές εντυπωσιάζουν ή ξαφνιάζουν (βλ. ενδεικτικά έργα των Κοσµαδόπουλου, Πελεκάση, Σπύρου Παπανικολάου, Βλάσση, κ.ά.). Πρόκειται για έργα που δεν θα συναντήσει κανείς συχνά σε συµβατικές, συστηµατικές συλλογές, όπου επιλέγεται συνήθως µια ισορροπηµένη εκπροσώπηση καλλιτεχνικών τάσεων και ρευµάτων. Η ξεχωριστή προσωπικότητα της Αλίκης Τέλλογλου αναγνωρίζεται στην ευαισθησία και το ένστικτο που οδηγεί στην επιλογή του ποιοτικού έργου που έχει πρόταση, που έχει κάτι να πει. ∆εν την αφορά απλώς η απόκτηση ενός έργου, αλλά η κατάκτηση µε αυτό µιας υψηλής αξίας, αισθητικής ή πνευµατικής. Αρκετά έργα αταύτιστα Ελλήνων ή ευρωπαίων καλλιτεχνών -η Αλίκη έβλεπε το έργο και αδιαφορούσε συχνά για την υπογραφή- περιµένουν τους µελετητές να αποκαλύψουν τα µυστικά τους. Φανερή είναι στα έργα της συλλογής η αγάπη για το µεγάλο µέγεθος, την πλατιά χειρονοµία, το εντυπωσιακό έργο -γροθιά στο στοµάχι, όπως το αποκαλεί η Αλίκη Τέλλογλου. Παράδειγµα και η αγορά του Κόσµου της Κύπρου στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης το 1976, όπου όπως είχε εκµυστηρευθεί θα αγόραζε όλα τα έργα του ζωγράφου, αν είχε τη δυνατότητα. Παράλληλα υπάρχει και η προτίµηση για το σχέδιο, το σκίτσο, το χαρακτικό, την αφαιρετική, λιτή, συµπυκνωµένη έκφραση σε κάθε µορφή τέχνης, γλυπτική, ζωγραφική, χαρακτική.

Η συλλογή νεοελληνικής τέχνης του Τελλογλείου Ιδρύµατος περιλαµβάνει προσωπογραφίες και σηµαντικές δηµιουργίες της Επτανησιακής Σχολής του 18ου-19ου αιώνα, έργα σηµαντικών δηµιουργών της Σχολής του Μονάχου του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, δείγµατα µεταβατικών καλλιτεχνών, ακαδηµαϊκών, υπαιθριστών κ.ά. της ίδιας εποχής, σηµαντικούς ανανεωτές της νεοελληνικής ζωγραφικής στις αρχές του 20ού αι. (Παρθένη, Μαλέα, Κόντογλου κ.ά.) και εκπροσώπους της λεγόµενης Γενιάς του ’30. Σηµαντική είναι η ενότητα για τη στροφή των καλλιτεχνών στην αφαίρεση, στον σουρρεαλισµό, σε νεωτεριστικά µεταπολεµικά ρεύµατα σε διάφορες κατευθύνσεις, έργα που σχετίζονται µε το θέατρο ή δηµιουργίες σε ελαφρά ύλη κ.ά. Ένα µεγάλο σύνολο χαρακτικής, ενισχύθηκε από τη δωρεά Τσάµη, ενώ µια σηµαντική ενότητα µε έργα γλυπτικής καλύπτει διάφορες τάσεις του 20ού κυρίως αι. Ιδιαίτερη σηµασία έχει η έντονη παρουσία στη συλλογή καλλιτεχνών από τη Θεσσαλονίκη και τον βορειοελλαδικό χώρο.

Η Επτανησιακή ζωγραφική ξεκινά µε τον επιβλητικό Αρχιερέα του Ν. Καντούνη. Ακολουθεί ο Β. Λάντσας, δάσκαλος στο Σχολείον των Τεχνών από το 1863-1900, δηµιουργός του ιστορικού ελληνικού τοπίου, που σπούδασε στην Accademia de Belle Arti στη Βενετία, όπως και ο Ν. Ξυδιάς Τυπάλδος, ο κοσµοπολίτης καλλιτέχνης που έζησε στη Ρώµη, στο Παρίσι και επηρεάστηκε κάπως από τον Μανέ. Στην Κέρκυρα µας µεταφέρουν οι Γιαλλινάς, Προσαλέντης και Μποκατσιάµπης^. ο τελευταίος διαδέχθηκε τον Λάντσα στο Σχολείον των Τεχνών (δίδαξε τα χρόνια 1900-1928) και συνεργάστηκε µε τον Γιαλλινά στην Καλλιτεχνική Σχολή της Κέρκυρας.Η συλλογή έργων νεοελληνικής ζωγραφικής στο Τελλόγλειο περιλαµβάνει λάδια, ακουαρέλες και σχέδια µε ευρύτατη θεµατική: ανθρώπινη µορφή, πορτρέτα, ηθογραφίες, τοπιογραφίες, θαλασσογραφίες, περιβάλλον, αντικείµενα, νεκρές φύσεις, αφαίρεση. Ακαδηµαϊσµός, νέο στυλ, ιµπρεσιονισµός, υπαιθρισµός είναι το κλίµα που επικρατεί και επηρεάζει τους Έλληνες καλλιτέχνες στα µεγάλα κέντρα της Ευρώπης τον 19ο αι. Τον αιώνα αυτόν η ελληνική αστική τέχνη δηµιουργείται από καλλιτέχνες που σπούδασαν και έζησαν από κοντά κινήµατα και νέες τάσεις εκτός Ελλάδας: o Γύζης στο Μόναχο, ο Ξυδιάς-Τυπάλδος και ο Οδυσσέας Φωκάς στο Παρίσι, ο Αλταµούρας στην Κοπεγχάγη, ο Πανταζής στο Βέλγιο.

Τοπία που περιγράφουν τον τόπο, ιστορικά τοπία, ηθογραφίες θα δώσουν τη θέση τους στις αρχές του 20ού αι. σε µια αστική τέχνη που αναπτύσσεται πλέον µέσα στην Ελλάδα, όπου εκφραστικά µέσα που προέρχονται από µοντέρνα κινήµατα συνδιαλέγονται και αντιπαρατίθενται µε ελληνοκεντρικούς προβληµατισµούς. Η σχέση των καλλιτεχνών µε το ιστορικό παρελθόν τους, το πολυσυζητηµένο πρόβληµα της ελληνικότητας, καθώς και η σχέση τους µε τα µοντέρνα κινήµατα της Ευρώπης και αργότερα της Αµερικής, είναι ζητήµατα που απασχόλησαν ιδιαίτερα τη Γενιά του ’30. Η εξέλιξη της νεοελληνικής τέχνης στον 20ό αι. δεν είναι µονοδιάστατο και στατικό φαινόµενο. Αναπτύσσεται  δυναµικά και αναπροσαρµόζεται στις γενικές ιστορικές συγκυρίες, άλλοτε ως κρίση ή αναζήτηση της ελληνικής ταυτότητας και άλλοτε ως εξευρωπαϊσµός, µοντερνισµός, εκσυγχρονισµός σε σχέση µε τη ∆ύση κ.λπ. Ο µεγάλος αριθµός έργων της συλλογής και η µεγάλη ποικιλία εκφραστικών µέσων και προσεγγίσεων προσφέρει εξαιρετικά ερεθίσµατα για την ανάγνωση -συχνά µε ανανεωτικό τρόπο- της περιπέτειας της νεοελληνικής τέχνης στον 20ό αι.

Παρόντες στη συλλογή µε ξεχωριστά έργα είναι µεγάλοι δάσκαλοι της Σχολής του Μονάχου, όπως ο Νικόλαος Γύζης, ο Γεώργιος Ιακωβίδης. Απουσιάζει ο Νικηφόρος Λύτρας, υπάρχουν όµως έργα µαθητών του, των Πανταζή, Λεµπέση, Αλταµούρα, Οικονόµου, Ροϊλού, Ε. Ιωαννίδη, Β. Χατζή, Βικάτου, κ.ά. Μια εξαιρετική θαλασσογραφία µε Ιστιοφόρα του Κ. Βολανάκη, δασκάλου του είδους από τη Σχολή του Μονάχου, ακολουθούν θαλασσογραφίες του µαθητή του Β. Χατζή και αντίστοιχες προσπάθειες του Ι. Αλταµούρα και του Κ. Ρωµανίδη που πρόλαβε και µαθήτεψε κοντά στον Βολανάκη. Κοντά τους η ευαίσθητη θαλασσογραφία του Α. Γιαλλινά.

Σηµαντικοί ζωγράφοι που ξέφυγαν από τον Ακαδηµαϊσµό ακολουθούν νέες τάσεις της εποχής τους, ιδιαίτερα διάφορες εκδοχές ιµπρεσιονισµού, δουλεύοντας σε ευρωπαϊκά κέντρα: ο Πανταζής, φίλος του Μανέ, που έζησε στις Βρυξέλες είναι παρών µε δύο σηµαντικά έργα (γυναικείο πορτραίτο και παιδική µορφή). Ο Συµεών Σαββίδης στο Μόναχο, που ακολουθεί έναν δικό του ιµπρεσιονισµό, παρουσιάζεται µε ένα δυναµικό σύνολο από ελαιογραφίες και σχέδια στη συλλογή.

Στο πέρασµα από τον 19ο στον 20ό αι. µια σειρά από αξιόλογους καλλιτέχνες εκπροσωπείται µε έργα ανάµεσα στον υπαιθρισµό, την ηθογραφία, τον ιµπρεσιονισµό και άλλες τάσεις ευρωπαϊκής ζωγραφικής. Ο Οδ. Φωκάς, µέλος της οµάδας Τέχνη στην Αθήνα, έζησε στο Παρίσι, υπαιθριστής µε έντονα ιµπρεσιονιστική επίδραση. Ο Ευάγγελος Ιωαννίδης, ευαίσθητος, ποιοτικός, συνδύαζε θεωρητικές και τεχνικές γνώσεις και ήταν φίλος του Α. Ζάχου, του Πικιώνη, της Χατζηµιχάλη, του Λαζαρή. Ο Ροϊλός, µια ξεχωριστή προσωπικότητα, υστεροροµαντικός µε στοιχεία ιµπρεσιονισµού, υπήρξε δάσκαλος για πολλούς καλλιτέχνες της συλλογής, Ιθακήσιο, Πελεκάση, Λαζαρή, Θεοδωρόπουλο, Κορογιαννάκη, Ρωµανίδη και Ρέγκο. Ιδιόρρυθµός, πολύ παραγωγικός, µε µια ιδιαίτερα γρήγορη πινελιά ο Σπ. Βικάτος, συνοµίληκος του Παρθένη, δίδαξε πολλά χρόνια στην ΑΣΚΤ και είχε πολλούς µαθητές, µεταξύ αυτών τον Ρέγκο και τον Τσαρούχη. Πολλές ξεχωριστές είναι οι δηµιουργίες των υπαιθριστών, τοπιογραφίες του Ιθακήσιου, του Λαζαρή, του Επαµ. Θωµόπουλου, έργα του Εµµ. Ζαΐρη, της Φλωρά Καραβία, του Λουκά Γεραλή, η εντυπωσιακή Εξοµολόγηση του Απόστολου Γεραλή, ηθογραφική συνέχεια της Ακαδηµίας του Μονάχου, έργα του Α. Ζάχου, του Μπραέσσα, της Λασκαρίδου, του Ουµβέρτου Αργυρού, κ.ά.

Στις αρχές του 20ού αι. η οµάδα ανανεωτών της νεοελληνικής ζωγραφικής είναι παρούσα µε σηµαντικά έργα των Παρθένη, Μαλέα (έργο αναφοράς στην τοπιογραφία η περίφηµη Λύρα), Αξελού (ένα εντυπωσιακό σύνολο σχεδίων), Γαλάνη. Από τον ∆. Γαλάνη (31 σαγκίνες και σχέδια µε προσωπική αφιέρωση στον Τσάµη, κάποια τα δούλεψε και σε ξυλογραφίες) επηρεάστηκαν οι Ρέγκος, Γουναρόπουλος και Τσαρούχης. Επίσης, έργα των Τριανταφυλλίδη, Μπουζιάνη, Κόντογλου (η µοναδική τοπιογραφία Αλατότοπος), Γερµενή, Γουναρόπουλου, Στέρη, Βαλσαµάκη (εκτός από τα κεραµικά ένα δεξιοτεχνικό γυναικείο πορτραίτο-ελαιογραφία), Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Εγγονόπουλου, Τσαρούχη. Ξεχωριστές ιδιαίτερες φωνές οι Μίµης Βιτσώρης, αντισυµβατικός καλλιτέχνης του βορειοελλαδικού χώρου, Κούλα Μπεκιάρη, Ερρίκος Φραντζισκάκης, κ.ά. Ανάµεσά τους σηµαντικοί καλλιτέχνες θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στην επικράτηση της αφαίρεσης αργότερα στη δεκαετία 1950-60, οι Α. Κοντόπουλος, Τ. Μάρθας, Γ. Σπυρόπουλος, Θ. Τσίγκος, Γ. Μαλτέζος, Γ. Γαΐτης (πρώιµα έργα), Χριστίνα Ζερβού και ο εντελώς ιδιαίτερος ∆ανιήλ (Παναγόπουλος). Με διαφορετικές προσεγγίσεις επιµένουν στην παραστατική ζωγραφική οι Γιώργος Μαυροΐδης, ∆ιαµαντής ∆ιαµαντόπουλος, Π. Τέτσης. Ενδιαφέρουσα η ενότητα σουρεαλιστών µε τους Ε. Φαεινό, Γ. Βακιρτζή, Ν. Φλέσσα, Γ. Παπανελόπουλο, Σ. Καραβούζη, κ.ά. είναι επιλογές κυρίως του Χρύσανθου Χρήστου. Σηµαντικές προτάσεις προέρχονται από τους Κ. Καραχάλιο, Μποστ, Θ. Φανουράκη, Β. Κανιάρη, Ν. Κεσσανλή, ∆. Μυταρά, Σ. Σόρογκα, Φ. Τάρλοου, Γ. Μιχαηλίδη, Μ. Μακρουλάκη, Χ. Μπότσογλου, Ό. Ζούνη, Κ. Ξενάκη, Ε. Σακαγιάν και Α.Μ. Τσακάλη.

Στη συλλογή γλυπτών του Ιδρύµατος περιλαµβάνονται έργα των Λ. Σώχου, Απάρτη, Θ. Θωµόπουλου, Σκλάβου, I. Σπητέρη, Καπράλου, Κουλεντιανού, Ανδρέου, Πατσόγλου, Παρµακέλη, Τζοµπανάκη, Νικολαΐδη, Σωτηρούδη, Καλογηράτου, Ρόκου, κ.ά. Στη συλλογή του Τελλογλείου υπάρχει, τέλος, σηµαντικός αριθµός έργων παλιότερων ζωγράφων της Θεσσαλονίκης ή καλλιτεχνών που δούλεψαν στην πόλη αυτή, όπως των Ρέγκου, Φωτάκι, αλλά και Μπαρκόφ, Πέσκε, Περιλά, ενώ καλύπτεται πληρέστερα η µεταπολεµική περίοδος στην πόλη µε έργα των Πεντζίκη, Σαχίνη, Λεφάκη, Βενετούλια, Σβορώνου, Λογοθέτη, Λούστα, Νάτση, Κιλεσσόπουλου, Ζογλοπίτη, Βέττα, Μανωλεδάκη, Τσίζεκ, κ.ά.