Του Φώτη Παπαθανασίου

 

Ο Φιλελληνισμός υπήρξε ένα μείζον πολιτικό, κοινωνικό και καλλιτεχνικό φαινόμενο που διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη με αφορμή την Ελληνική Επανάσταση, του 1821. Βεβαίως, κατ’ ουσία, ο Φιλελληνισμός, υπό την έννοια του θαυμασμού και της αγάπης προς το ελληνικό πνεύμα, έχει αρχαιότατες ρίζες και εκκινεί οπωσδήποτε, τουλάχιστον από την αρχαία Ρώμη, με χαρακτηριστικό εκπρόσωπο τον Κικέρωνα. Η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός περιείχαν ισχυρά φιλελληνικά στοιχεία, όπως άλλωστε ανευρίσκουμε και στους ηγέτες, στρατιωτικούς και πνευματικούς της Αμερικανικής Επανάστασης.

Η μοναδικότητα του φαινομένου, που ιστορικά ονομάζουμε «Φιλελληνικό Κίνημα» έγκειται στη μεγάλη εξάπλωσή του σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, σε όλες τις πολιτικές τάσεις (από τον ίδιο τον Βασιλιά της Βαυαρίας, μέχρι τους αγωνιστές της δημοκρατίας), καθώς και στην παντοειδή καλλιτεχνική του έκφραση, μέσα από τις εικαστικές παραστατικές τέχνες, τη μουσική, τη λογοτεχνία, αλλά και το χώρο του δημοφιλούς και χρηστικού αντικειμένου τέχνης. Πολλές φορές, ιδιαίτερα στη Γαλλία, η διάρκεια του φιλελληνικού έργου τέχνης διήρκησε ολόκληρες δεκαετίες και συνδυάστηκε και με το κίνημα του οριενταλισμού, ιδιαίτερα στη ζωγραφική.

Έκτοτε στις ευρωπαϊκές κοινωνίες είδαμε αρκετές φορές φαινόμενα «συγκίνησης» της κοινής γνώμης και εκφράσεις φιλίας και αλληλεγγύης προς δοκιμαζόμενους λαούς, κανένα, όμως, δεν έλαβε, ούτε κατά προσέγγιση, την έκταση και την ένταση του φιλελληνικού κινήματος. Η εξήγηση είναι ότι η έκφραση αυτή αλληλεγγύης προς τους αγωνιζόμενους Έλληνες είχε ως υπέρτατη αιτία την αίσθηση ενός πνευματικού χρέους, ή ακόμα καλύτερα την αίσθηση ότι η υπόθεση αυτή αφορά στην ίδια την υπόσταση κάθε ευρωπαϊκού λαού, κάθε ανθρώπου και κάθε κοινωνίας που μετέχει αυτού που ονομάζουμε δυτικό πολιτισμό.

Ο κατάλογος των Φιλελλήνων στον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών αφθονεί με συμμετέχουσες τις ηγετικές φυσιογνωμίες του φιλελληνικού κινήματος, όπως ο Πρόεδρος της Φιλελληνικής Επιτροπής του Παρισιού, François-René de Chateaubriand, ο Λόρδος Byron στην Αγγλία και ο Ghoete στη Γερμανία, μαζί με έναν πολύ ένθερμο φιλέλληνα, τον Wilhelm Müller, γνωστό από τους κύκλους τραγουδιών του Σούμπερτ «Ωραία Μυλωνού» και «Χειμωνιάτικο Ταξίδι». Στον εικαστικό χώρο κορυφαία μορφή, ο Eugène Delacroix, που παρουσίασε το 1824 την «Σφαγή της Χίου» και στην έκθεση «Υπέρ των Ελλήνων», το 1826, στο Παρίσι, στην Galerie Lebrun, το περίφημο έργο του «Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου.»

Την έκταση του φαινομένου στις εικαστικές τέχνες περιγράφει στο σημείωμα της η Δρ.Φανή Τσιγκάκου επιμελήτρια της έκθεσης «Η Γυναίκα στην Επανάσταση του 1821» και θα αντιληφθεί εύκολα ο επισκέπτης της έκθεσης. Αξίζει να γίνει αναφορά και στον μουσικό τομέα. Διάσημοι συνθέτες όπως ο Ροσσίνι, ο Μπερλιόζ και ο Αντάμ, αλλά και λιγότερο γνωστοί συνέθεσαν μουσικά έργα αφιερωμένα στον αγώνα των Ελλήνων για Ανεξαρτησία.

Οι τίτλοι των περισσότερων από 300 Φιλελληνικών τραγουδιών, τα οποία εκδίδονταν με εξώφυλλα διάσημων χαρακτών της εποχής, αποκαλύπτουν τις αιτίες της συγκίνησης και της δημιουργικής έμπνευσης των συνθετών: «Το τραγούδι των Ελλήνων», «Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες», «Το όνειρο ενός Έλληνα ήρωα», «Η Γαλλία προς τους Έλληνες» (La France au Grecs), «Le nouveau serment de Grecs à Thermopyles», «Le réveil de Grecs», «Η χήρα του Μάρκου Μπότσαρη στο βωμό της Παναγιάς», «Ο Βύρων στο στρατόπεδο των Ελλήνων», «Η τελευταία μέρα του Μεσολογγίου», «Ο αποχαιρετισμός του κλέφτη», «Le Giaour», «Αναχώρηση για τον Μοριά», «Ο Σπαρτιάτης» και άλλα παρόμοια.

Οι Φιλέλληνες οργανώνονταν σε διάφορες ομάδες, υπό μορφή εταιρίας (société) ή κομιτάτου (comité) και οργάνωναν εράνους, δημοπρασίες ή απλές συνδρομές. Μια μορφή συγκέντρωσης πόρων ήταν οι περίφημες μουσικές βραδιές, όπου εκτελούνταν τα φιλελληνικά τραγούδια και ακολουθούσε έρανος υπέρ του αγώνα των Ελλήνων. Σε αυτά πρωτοστατούσαν οι γυναίκες, οικοδέσποινες, οι οποίες -κάτι που αγνοείται ευρέως- είναι και αυτές που έραψαν την πλειοψηφία των μεταξωτών ελληνικών σημαιών του αγώνα.

Η αίσθηση πνευματικού χρέους που αναφέραμε πιό πάνω, μαζί με την επιθυμία της ρομαντικής εποχής για αποτίναξη της τυραννίας έφερε στην Ελλάδα του αγώνα 1200 Ευρωπαίους που πολέμησαν και που ένας στους τρεις τους πέθαναν για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Πρώτοι σε αριθμό οι Γερμανοί, μετά Γάλλοι, Ιταλοί, Άγγλοι, Ελβετοί, Πολωνοί, Ούγγροι, Σουηδοί και τόσοι άλλοι.

Η Ελλάδα χρειάζεται έναν Νέο Φιλελληνισμό. Το όνομά της χτυπήθηκε τα χρόνια της κρίσης. Αυτοί που έλεγαν κάποτε η Νέα Αθήνα, η Νέα Ελλάδα (Neue Hellas), έφτασαν να λένε «μη γίνουμε Ελλάδα».

Είναι η ώρα του Νέου Φιλελληνισμού. Είναι και πάλι η Ώρα της Δημοκρατίας και του Πολιτισμού.

Είναι η ώρα της ανανέωσης της ευγνωμοσύνης .

Της Ελλάδας προς τους Φιλέλληνες.

Των Φιλελλήνων προς την Ελλάδα.

 

Μέρος της οφειλόμενης τιμής τόσο προς τους Φιλέλληνες, όσο και προς την Ελληνίδα, αποτίουμε μέσω της παρούσας έκθεσης, χάρις στον Μιχάλη και την Δήμητρα Βαρκαράκη που αφιέρωσαν την ζωή και τις γνώσεις τους στην δημιουργία της πολύτιμης συλλογής τους, αλλά και στον Βασίλη και την Μαρίνα Θεοχαράκη που επέτρεψαν χάρις στην κοινωφελή δράση τους να παραδοθεί μια τέτοια σπουδαία έκθεση στο διεθνές κοινό. Τους ευχαριστώ όλους από καρδιάς.

Ευχαριστίες οφείλονται στην Δρα Φανή Τσιγκάκου, απαράμιλλη γνώστη της Φιλελληνικής Τέχνης και πολύτιμη συνεργάτιδα, επιμελήτρια της έκθεσης, στον Τάκη Μαυρωτά, Διευθυντή του εικαστικού μας προγράμματος και πολυμήχανο συνεργάτη, σε όλες και όλους τους συνεργάτες μου στο Ίδρυμα και last but not least, στην Μαρίνα Μήλιου- Θεοχαράκη, επιμελήτρια και σύμβουλο διοίκησης του Ιδρύματος, η οποία είχε και την ιδέα η έκθεσή μας με Φιλελληνική Τέχνη να έχει θέμα την Γυναίκα στην Επανάσταση, απόφαση που πάρθηκε πριν από δύο χρόνια.

Κλείνοντας θα ήθελα, με την ευκαιρία, να ευχαριστήσω τον Ιωάννη Μάνο, συντονιστή της Πρωτοβουλίας 21 και τους 14 ακόμη συναδέλφους μου Διευθυντές Ιδρυμάτων, με τις οποίες και τους οποίους εργαστήκαμε από το 2018 σε πλήρη ενότητα για να αποδώσουμε τιμή και να αντλήσουμε έμπνευση στην Επανάσταση και το Πνεύμα του 1821, 200 χρόνια μετά.

 

Φώτης Παπαθανασίου

Γενικός Διευθυντής

Ιδρύματος Β&Μ Θεοχαράκη