Της Φανής-Μαρίας Τσιγκάκου

 

Ο «Χορός του Ζαλόγγου» εγγράφηκε στην εποποιία του Ελληνικού Απελευθερωτικού Αγώνα αλλά και στο διεθνές Φιλελληνικό εικαστικό και λογοτεχνικό ρεπερτόριο. Παραμονές Χριστουγέννων, ένα σώμα Αλβανών αφού κατέλαβαν την Κιάφα επιτίθενται αιφνιδιαστικά στο Ζάλογγο. Βλέποντας τους άνδρες τους να αποδεκατίζονται, οι γυναίκες άρπαξαν τα παιδιά τους στην αγκαλιά και ρίχτηκαν από το βράχο στη χαράδρα. Από το τραγικό γεγονός εμπνέεται το γνωστό έργο του Ary Scheffer, το οποίο αναπαραγάγει ο πίνακας που παρουσιάζουμε εδώ.

 

Τέτοιες γυναίκες χόρεψαν σ’αυτούς εδώ τους βράχους

Και επήδησαν ελεύτερες με τα παιδιά στα χέρια,

Στο χάος κάτω το φρικτό, στο στόμα του θανάτου,

Να σώσουνε την Πίστη τους και την αγνή τιμή τους,

Για να μην πέσουν ζωντανές στα τούρκικα τα χέρια.

 

Από το ολοκαύτωμα του Μεσολογγίου δεν απουσιάζουν φυσικά οι γυναίκες. Αυτές που κατέφυγαν στη Ζάκυνθο κάτω από άθλιες συνθήκες, όπου αναγκάζονται να ζητιανέψουν ­ταπεινωμένες- αναζητώντας οποιαδήποτε βοήθεια για τους Πολιορκημένους, έχει αποτυπώσει απαράμιλλα ο Διονύσιος Σολωμός. Ο πίνακας του Friedrich-Christoph Nielson που εκθέτουμε απαθανατίζει τη στιγμή της Εξόδου κατά την οποία τα γυναικόπαιδα και οι εναπομείναντες της φρουράς του Μεσολογγίου βάζουν φωτιά στην πυριτιδαποθήκη για να ανατιναχθούν.

Τον ηρωισμό των γυναικών της Πελοποννήσου εκπροσωπεί η Κωνσταντίνα Ζαχαριά. Κόρη πρωτοκλέφτη, μόλις ξεκίνησε η Επανάσταση, ύψωσε πρώτη τη σημαία στο σπίτι της, στη Σπάρτη, ξεσήκωσε τους κατοίκους από τα γύρω χωριά και εξεδίωξαν τους Τούρκους από την περιοχή.

Τις Μανιάτισσες απαθανάτισε η Λαϊκή Μούσα στη Μάχη του Δηρού. Όταν την Άνοιξη του 1826 ο Ιμπραήμ επιχείρησε να καταλάβει την απόρθητη Μάνη, όπου έβρισκαν άσυλο γυναικόπαιδα από άλλες περιοχές της Πελοποννήσου, αντιμετώπισε εκτός από τους άνδρες και τις γυναίκες τους.

 

Οι άντρες όλοι ελείπασι.

Μόνα τα γυναικόπαιδα

Γιατί ήταν θέρος θέριζαν

Με τα δρεπάνια τα σπαρτά

Καθόλου δεν εδείλιασαν

Όμοιες με θεριά

Με τα δρεπάνια χύμηξαν

Τους Αραπάδες ξέκαμαν.

 

Στη Μακεδονία, λόγω της άμεσης απειλής από τα πανίσχυρα τουρκικά κέντρα στις μεγάλες μακεδονικές πόλεις η Επανάσταση πνίγηκε στο αίμα στη γέννησή της. Οι φρικαλεότητες υπήρξαν απερίγραπτες. Τέσσερις χιλιάδες γυναικόπαιδα πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα.

Πρότυπο της οθωμανικής θηριωδίας εναντίον των χριστιανών υπήρξε η ιστορία της Κυρά Φροσύνης που διαδόθηκε ευρύτατα και προκάλεσε τη φρίκη των Ευρωπαίων Φιλελλήνων. Ανηψιά του δεσπότη των Γρεβενών, όμορφη και μορφωμένη την ερωτεύτηκε ο γιος του Αλή – Πασά Μουχτάρ. Αντεραστής του γιού του, ο Αλής την συνέλαβε και τη θανάτωσε με πνιγμό στη λίμνη των Ιωαννίνων.

 

Χίλα καντάρια ζάχαρη

Θα ρίξω μες στη λίμνη

Για να γλυκάνει το νερό

Να πιεί η Κυρά Φροσύνη.

 

Το φιλελληνικό εικαστικό ρεπερτόριο αγγίζει όλες τις πτυχές της γυναικείας παρουσίας στην Επανάσταση του 1821. Συμπεριλαμβάνονται εδώ και οι επώνυμες, αυτές που συνδέθηκαν άμεσα με ιστορικά γεγονότα, αλλά και γυναίκες που έδρασαν στο περιθώριο της Ιστορίας επιδεικνύοντας σπάνια ευψυχία. Πηγή έμπνευσης αποτέλεσαν και οι ηρωικές μορφές και τα θύματα. Σκηνές με καταρρακωμένες μάνες που βαστούν στην αγκαλιά το κορμάκι του νεκρού παιδιού τους αναπλάθουν θρησκευτικές εικόνες που αναπαράγουν την Παναγία με το νεκρό Χριστό, όπως οι δύο θαυμάσιες ελαιογραφίες Γαλλικής   Σχολής. Είναι σκηνές οι οποίες μεταπλάθονται σε μανιφέστα πανανθρώπινης εμβέλειας. Η εικόνα του θανάσιμα πληγωμένου αγωνιστή που ξεψυχάει στα χέρια της γυναίκας του αποτέλεσε ένα καθολικό σύμβολο πατριωτισμού και υπέρτατης θυσίας. Την παράσταση επαναλαμβάνουν δύο ελαιογραφίες Αγγλικής Σχολής. Οι δραματικές λεπτομέρειες στον Ευρωπαϊκό Τύπο για τις κακουχίες των γυναικόπαιδων, για τις αρπαγές και για την τύχη των αιχμαλώτων γυναικών στα άθλια δουλοπάζαρα προκαλούσαν δάκρυα στους αναγνώστες.

Τις κοπελλιές και τα μωρά στα φλόττα τους μπαρκάρουν Σκλάβες τις παν στα Γιάννενα , σκλάβες τις παν στην Πόλη Σκλάβες να τις πουλήσουνε στις Μπαρμπαριάς τα μέρηΜετά το τέλος της Επανάστασης και τη δημιουργία του Νέου Ελληνικού Κράτους σκηνές με Ελληνίδες εξακολουθούν να εμπνέουν τους Ευρωπαίους καλλιτέχνες. Αλλά οι παραστάσεις τις αποδίδουν πλέον σε ειρηνικό περιβάλλον, κυρίως σε ηθογραφικές σκηνές όπως οι τρείς γραφικές ελαιογραφίες που εκθέτουμε.Τη βίαιη αρπαγή μιάς Εληνίδας αναπαριστάνει το έργο της Γαλλίδας Louise Valot. Στην ελαιογραφία με τον τίτλο «Ελληνίδες σε Σκλαβοπάζαρο» του Stanislas Η. Β. Derondeau αποτυπώνονται με συγκλονιστική αμεσότητα ο εξευτελισμός και η απόγνωση της κοπέλας στα χέρια του τρομακτικού δουλέμπορα.

Πριν τα μέσα του αιώνα, όταν κυριαρχεί το κίνημα του Οριενταλισμού οι Ζωγράφοι θα προσδώσουν στις Ελληνίδες μια περισσότερο εξωτική όψη, όπως η ελαιογραφία του Charlemagne-Oscar Guet ή το έργο του Giacomo Μarastοni. Στα αντικείμενα π.χ. βάζα κλπ αναπαριστάνονται σαν ανέμελες οδαλίσκες στο χαρέμι, δίχως την παραμικρή νύξη στις συνθήκες υπόδουλης διαβίωσής τους, αλλά σαν χαρούμενες κοπέλλες, που χορεύουν και διασκεδάζουν.

Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα οι περισσότερες Ελληνίδες απεικονίζονται με την «στολή της Αμαλίας» ως αντιπροσωπευτικά στοιχεία της εκκολαπτόμενης αστικής τάξης, η οποία σύντομα θα αντικαταστήσει τις τοπικές ενδυμασίες με ενδύματα δυτικού τύπου, στο πλαίσιο του εξευρωπαϊσμού του νεαρού Ελληνικού Κράτους.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Φιλελληνικές εικαστικές μαρτυρίες συγκροτούν ένα πανόραμα της γυναικείας παρουσίας στην νεοελληνική ζωή, ενώ παράλληλα φέρνουν στο προσκήνιο γυναικείες προσωπικότητες, που έγραψαν λαμπρές σελίδες στην Ελληνική Επανάσταση το 1821.

 

Φανή-Μαρία Τσιγκάκου