Της Φανής-Μαρίας Τσιγκάκου

 

Ψυχή μεγάλη και γλυκειά Μετά χαράς το λέω Θαυμάζω τες γυναίκες μας Και στ’ όνομά τους μνέω.

Και βλέπω πέρα τα παιδιά και τες αντρογυναίκες Γύρω στη φλόγα π’ άναψαν και

Θλιβερά τη θρέψαν

Με αγαπημένα πράγματα Και με σεμνά κρεββάτια Ακίνητες αστέναχτες Δίχως να χύσουν δάκρυ

«Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

 

Οι γυναίκες κρατούν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ποίηση και στην τέχνη, ωστόσο οι ρόλοι που τους αποδίδουν οι ιστορικοί στα σημαντικά γεγονότα του παρελθόντος είναι συνήθως περιθωριακοί. Οι αρχαίες Σπαρτιάτισσες εκπαιδεύονται όμοια με τους άνδρες, μολονότι δεν λάμβαναν μέρος στους πολέμους. Στη βυζαντινή κοινωνία η γυναίκα ανέρχεται στην ύψιστη κλίμακα της κοινωνικής ιεραρχίας. Κάποιες γυναίκες, όπως η Θεοδώρα, όχι μόνο επηρέασαν αλλά καθόρισαν την πορεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ άλλες όπως η Ειρήνη η Αθηναία, η Ζωή Πορφυρογέννητη ή η Άννα Δαλασσηνή βασίλεψαν και έστεψαν αυτοκράτορες.

Η επίσημη ελληνική ιστορία δεν υπήρξε δίκαιη απέναντι στις Ελληνίδες της εποχής της Τουρκοκρατίας. Κατά την διάρκεια της περιόδου αυτής, οι γυναίκες δεν έπαιρναν μεν μέρος  στη δημόσια ζωή για ευνόητους λόγους, ωστόσο ο ρόλος τους κάθε άλλο παρά παθητικός ήταν. Σαν σύζυγοι, σύντροφοι στις δοκιμασίες εμψύχωναν τους άνδρες, ενώ εμφύσησαν στα παιδιά τους την αγάπη για την πατρίδα και το αγωνιστικό πνεύμα ενάντια στον κατακτητή. Ο αριθμός των Ελληνίδων οι οποίες ανέπτυξαν δράση κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και πήραν ενεργό μέρος στην Επανάσταση του 1821 είναι εντυπωσιακός. Τρέχουσες ιστορικές μαρτυρίες, απομνημονεύματα και Οδοιπορικά ξένων περιηγητών αναφέρονται σε γυναικείες μορφές που συνέβαλαν στην επιτυχή έκβαση δραματικών στιγμών της νεότερης ιστορίας και συμμετείχαν έμπρακτα στον Απελευθερωτικό Αγώνα. Παρόλο που η επίσημη ιστορία αναφέρει ελάχιστες, τις δικαιώνει ωστόσο η Λαϊκή Μούσα:

 

Πάρε με άντρα μ ‘ πάρε με κι εμένα όπου πηγαίνεις . Για ντύσεμαι στα τζάμικα, βάλεμ’ αντρίκια ρούχα δος μου κι ένα γοργάλογο με σέλλα χρυσωμένη.

Κι αν δεν τραβήξω σαν εσέ, στείλε πάλι με πίσω

 

Στο Πάνθεο των Αγωνιστών του 1821 οι Ελληνες ιστορικοί έχουν εγγράψει ελάχιστες γυναίκες, με πρώτες στην ιεραρχία τη Μαντώ Μαυρογένους και τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα. Κόρη του Μεγάλου Σπαθάρη στην Αυλή του θείου της Νικολάου Μαυρογένη ηγεμόνα της Βλαχίας, τον Ιούνιο του 1821, η Μαντώ Μαυρογένους (1796-1840), μίσθωσε από την προσωπική της περιουσία καράβια του Μυκονιάτικου στόλου, ενώ αργότερα πήρε μέρος η ίδια σε ναυμαχίες. Σε επιστολή της προς τις Παρισινές Κυρίες το 1823, έγραφε: «Ωραίες και αξιαγάπητες Κυρίες, εσείς βλέπετε τους άνδρες σας ως θαυμαστές των θελγήτρων σας, κι εγώ ως στηρίγματα της χώρας μου» (Εφημερίδα Δημοκρατική Αλλαγή (25/3/1967).Η ελληνική κυβέρνηση της απένειμε το-μοναδικό προς γυναίκα-αξίωμα του Επίτιμου Αντιστρατήγου, μολονότι αργότερα την καταδίωξε λόγω της σχέσης της με τον Δημήτριο Υψηλάντη και τελικά, αφού είχε διαθέσει ολόκληρη την περιουσία της στις ανάγκες του Αγώνα, η προσφορά της αναγνωρίστηκε από τον Καποδίστρια. Πέθανε πάμπτωχη επί Όθωνα.

Η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα (1776-1825) κόρη του πλοιάρχου Σταυριανού Πινότση και σύζυγος του πλοιοκτήτη Δημητρίου Μπούμπουλη, κάτοχος μεγάλης περιουσίας, το 1821, αφού μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, πρόσφερε στον Αγώνα το πρώτο πολεμικό σκάφος «Αγαμέμνων», το οποίο κυβερνούσε η ίδια.

Ξακουστή καπετάνισσα υπήρξε και η Δόμνα Βισβίζη, η οποία, το 1822, μετά το θάνατο του συζύγου της ανέλαβε το πολεμικό του μπρίκι και ανδραγάθησε στην Εύβοια.

Σε σύγχρονες μαρτυρίες εντοπίζονται ονόματα γυναικών που συνδέονται με ιστορικά γεγονότα, απ’ όλη την Ελλάδα, Σουλιώτισσες, Μεσολογγίτισσες, Μωραΐτισσες, Μακεδονίτισσες, γυναίκες επώνυμες, καθώς και άλλες-υπαρκτά πρόσωπα-που έδρασαν στο περιθώριο της ιστορίας δείχνοντας σπάνια ευψυχία και οι οποίες κέρδισαν την αναγνώριση των Αγωνιστών.

 

Κανείς περίγελο, κανείς ντροπή δεν πρέπει νάχη Ότι γυναίκα οδηγεί τη λεβεντιά ‘ς τη μάχη.

Ας τρέμει κάθε αγαρηνό σπαθί, κάθε σαρίκι, Γυναίκες ήταν κι οι θεές, παρθένα είν’ η Νίκη

Κωστής Παλαμάς, «Η Κόρη της Λήμνου»

 

Στην ανδροκρατούμενη κοινωνία του Σουλίου, οι γυναίκες εξασκούνταν στα όπλα, μετέφεραν πολεμοφόδια, ήταν παρούσες στις μάχες, περιέθαλπαν τους λαβωμένους και συχνά έπαιρναν τη θέση τους. Όταν στις αρχές του 1792 ο Αλή Πασάς ξεκίνησε την εκστρατεία για την εξόντωσή τους, η Μόσχω, η γυναίκα του Λάμπρου Τζαβέλλα, μαζί με την κόρη της Σόφω, επικεφαλής τριακοσίων γυναικών αντιμετώπισαν τους βαρβάρους Τουρκαλβανούς. Τη γενναία παρουσία της, πλάι στον άνδρα της, σε όλες τις μάχες έχουν απαθανατίσει Ευρωπαίοι και Έλληνες ζωγράφοι, όπως ο Κωνσταντίνος Ιατράς στον πίνακα που εκθέτουμε.

 

Χίμηξε η Τζαβέλλαινα με το σπαθί στο χέρι

Με το παιδί στην αγκαλιά, με το ντουφέκι στ’ άλλο Μαζί της πολεμούν γυναίκες σαν τους άντρες Φέρνουν φυσέκια στην ποδιά και πέτρες στο μαντήλι.

 

Επί δέκα χρόνια οι Σουλιώτες αντιστάθηκαν ηρωικά στον υπεράριθμο εχθρό. Μαζί και οι γυναίκες τους. Τον ύμνο τους πλέκει μία πλειάδα δημοτικών τραγουδιών.

 

Τέτοιες γυναίκες άντρισσες, στρατιώτισσες γυναίκες Δεν είχεν η Ανατολή, δεν είχεν ούτε η Δύση.

Τέτοιες γυναίκες μοναχά στο Σούλι γεννηθήκαν. Τέτοιες γυναίκες γέννησαν στο Σούλι τους Σουλιώτες! Το μαρτυράει η Τζαβέλαινα, το μαρτυράει η Δέσπω, Το μαρτυράει ρέ το σπαθί του Μπότσαρη η Ελένη.

Κι οι βράχοι αυτοί οι περίδοξοι του φοβερού Ζαλόγγου.

 

(συνεχίζεται…)