Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΉ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΣ ξαναγεννιέται φυσικὰ μέσα στὀ ἔργο τοῦ Θεόφιλου. Ἡ ἀπλότης, ἡ γνώσις τῆς ἐπιφάνειας ἑνὸς τοίχου, ἡ αἴσθηση ἑνὸς χρώματος ἐπάνω σ’ ἕνα ἀσβεστωμένο ἑλληνικὸ τοῖχο, ἡ θαυματουργὸς εὐαισθησία γενικὰ στὸ χρῶμα, τὰ στολίδια μιᾶς δροσερῆς πηγαίας φαντασίας, τέλος ἡ ἀφέλεια, αὐτὴ ἡ δημιουργικὴ ἀφέλεια, ποὺ κάνει τὴν πρωτόγονη τέχνη ἴση μὲ τὴν πιὸ ἐξελιγμένη κι ἴσως καὶ καλύτερη – ὅλα αὐτὰ μαζί, συνθέτουν τὴ φυσιογνωμία τοῦ Θεόφιλου ποὺ τ’ ἀλαφρογάλανα μάτια του καθρέφτιζαν θησαυροὺς ἀπὸ χρώματα εὐγενικὰ καὶ δυσκολεύρετα, καὶ τὸν φέρνουν στὸ ἐπίπεδο ὅλων τῶν «πριμιτὶφ» κι ὅλων τῶν πιὸ νεωτεριστῶν σημερινῶν ζωγράφων ποὺ τὴν ἐφευρετικὴ τόλμη των τὴν κατεῖχε σὲ σημεῖο ποὺ νὰ μᾶς ἐκπλήττει.

Ὅταν ὁ Θεόφιλος ζωγραφίζει ἥρωες τοῦ ’21, οἱ φουστανέλες γίνονται λουλούδια στοὺς ἀγρούς. Ὅταν ζωγραφίζει δάση πολύφυλλα ἐκφράζει μὲ τὴν πράσινη ποικιλία των ὅλη τὴ λαχτάρα ἑνὸς ἀγρότη γιὰ τὸ νερό. Ὅταν ζωγραφίζει σκηνὲς ἀπὸ τὴν καθημερινὴ ζωή, φτάνει στὴ συνθετικὴ καὶ χρωματικὴ ἑνότητα τῶν πιὸ σοφῶν ζωγράφων. Τὸ τοπία του κινοῦνται σύμφωνα μὲ τοὺς πιὸ ζωντανοὺς πλαστικοὺς ρυθμοὺς καὶ τὸ καθένα λύνει, μπορεῖ νὰ πῇ κανείς, κι ἕνα πλαστικὸ πρόβλημα.

Ὅταν ὁ Θεόφιλος ζωγραφίζει σπίτια καὶ βρύσες, τὰ ἄστρα του ἔχουν τὶς ἐκφραστικὲς βαθύτητες τοῦ Οὐτρίλλο. Ὅταν ζωγραφίζει σκηνὲς ἀπὸ μέρη ὁποῦ δὲν ἐπῆγε ποτέ του, ἡ ζωντάνια τῶν ἀναπολήσεών του μᾶς φέρνει στὸν Ντουὰ ντὲ Ρουσςῶ μὲ τὶς θαυμάσιες φανταστικὲς περιγραφές του. Ὁ Οὐτρίλλο ποθῶντας νὰ ἀποδώσει τὴν ἀσπράδα τῶν τοίχων, ποὺ ἐπιτυχαίνανε οἱ φίλοι του οἱ χτίστες, ἐζωγράφισε τὴν περίφημη «λευκὴ περίοδο» τοῦ ἔργου του. Ὁ Ρουσσῶ ζητώντας νὰ ζωγραφίσει, ὅπως οἱ ἀκαδημαϊκοὶ ζωγράφοι, ἔκανε ἔργο παράλληλα μὲ τὰ ἔργα τῶν πιὸ κλασσικῶν ζωγράφων τῆς πατρίδος του. Ὁ Θεόφιλος εἶχε πάντα μέσα του τὴ συγκίνηση τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ καῖ μπροστὰ στὰ μάτια του τὰ βυζαντινὰ εἰκονίσματα καὶ τὴ λαϊκὴ ὰρχιτεκτονική, ποὺ εἶναι τόσο μεγάλη καὶ τόσο σύμφωνη μὲ τὶς ὑπέροχες διαστάσεις τοῦ ἑλληνικοῦ τοπίου. Δὲν ζητοῦσε παρὰ νὰ προσφέρει στοὺς συγχρόνους του τὶς χρωματικὲς χαρές, τὰ ἑλληνικὰ φῶτα ποὺ εἶχε ὁ ἴδιος θησαυρίσει ἀσυνείδητα στὴν ψυχή του καὶ κατόρθωσε χρωματικά. Οἱ κάρτες καὶ τὰ ὁποιαδήποτε σχέδια ποὺ μεταχειριζότανε ὡς βάσεις πεζὲς γιὰ τὸ ξεκίνημα τῆς ζωγραφικῆς του φαντασίας μεταρσιώνονται, νομίζει κανείς, ἀνάμεσα ἀπὸ τὰ χρώματα καὶ τὴν πλούσια σύνθεσή του. Καὶ ποιός ζωγράφος ἐπραγματοποίησε καλλίτερα, μεγαλοπρεπέστερα, τὴν ἀδιαφορία του γιὰ τὸ πρῶτο αἴτιο, γιὰ τὸ θέμα, γιὰ τὸ πρόσχημα θέμα, ἀπὸ τὸν Θεόφιλο. Γι’ αὐτόν, τὸ πραγματικό θέμα, δηλαδὴ ἡ ζωγραφικὴ ἡ ἴδια καὶ ἡ ποίησίς της, ἀρχίζουν ἀπὸ ἐκεῖ ποὺ τελειώνει τὸ ντοκουμέντο.

Ὁ Θεόφιλος, γέννημα καὶ θρέμμα τῆς ἑλληνικῆς φύσεως καὶ ἀπόγονος ἄμεσος τῆς ἐπαναστάσεως, εἶναι γιὰ μένα τὸ εὐγενικότερο, τὸ ἀριστοκρατικότερο σύμβολο τοῦ λαοῦ μας, μιὰ βεβαίωση πὼς αὐτὸς ὁ λαὸς ζεῖ καὶ νοιώθει βαθειὰ καὶ πὠς, ἅμα τοῦ δοθεῖ εὐκαιρία μὲ τὰ χαρίσματα τῆς τέχνης νὰ πῇ τὸν λόγο του, δηλ. νὰ ἐκφρασθῇ, κατορθώνει νὰ ξεπερνᾶ ὅλα τὰ ἐπίκτητα, νὰ φθάνῃ ὅλα τὰ καλὰ καὶ νὰ συγχρονίζεται κάνοντας τὰ ἄλματα ἐκεῖνα ποὺ ἐπιτρέπει αὐτὸς ὁ τόπος. Ἡ αὐθεντικότητα τῆς τέχνης ἑνὸς Θεόφιλου πρέπει νὰ μᾶς γεμίζει χαρὰ γιατὶ εἶναι καμωμένη ἀπ’ ὅ,τι διαρκεῖ μέσα σὲ μιὰ μεγάλη ράτσα, ποὺ ζεῖ μέσα στὸν πιὸ δυνατὸ τόπο τοῦ κόσμου, μέσα στὸ πιὸ ὡραῖο περιβάλλον ποὺ δόθηκε στὸν ἄνθρωπο. Εἶναι καμωμένη ἀπὸ στοιχεῖα ἀνάλαφρα καὶ ὄχι βαρεία καὶ βάρβαρα καὶ καταθλιπτικά, ἀπὸ εὐαισθησία ὑπερπολιτισμένη, πραγματική, ἀκριβόλογη, ἀπὸ ψυχικὰ νιάτα.

Ἡ αὐθεντικότης ἑνὸς Θεόφιλου βρίσκεται ὁλόκληρη στὴ Ζωγραφικῆ εὐθύνη τοῦ ἔργου του. Καὶ τί ἱκανοποιητικότερο γιὰ τὴ ράτσα μας ὑπάρχει ἀπὸ τὸ νὰ μποροῦμε νὰ βρίσκουμε μέσα της ἕναν τέτοιον ζωγράφο ὅταν τὸν χρειαζόμαστε, ἕναν ζωγράφο ποὺ νὰ μᾶς ἐμπνέει ἐμπιστοσύνη στὰ χέρια μας καὶ νὰ μᾶς πείθει ν’ ἀνοίξουμε ἀπεριόριστη πίστωση στὸν λαό μας. Ὅπως τὸν Ρουσσῶ, τὸν ἀνακηρύξαν οἱ τολμηροὶ Παρισινοὶ ζωγράφοι τοῦ 1910, ἔτσι καὶ τὸν Θεόφιλο θὰ τὸν βάλουνε στὴν πρέπουσά του θέση, κοντὰ σὲ ὅ,τι ὑπάρχει εὐγενέστερο στὴν ἑλληνικὴ τέχνη ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους ἕως σήμερα, οἱ Ἕλληνες καλλιτέχνες τοῦ 1935, ποὺ δημιουργοὺν σιγά-σιγὰ καὶ πάντα.

Από την εφ. Αθηναϊκά Νέα, 20 Σεπτεμβρίου 1935.