Η ΚΡΙΣΗ ΑΞΙΩΝ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ ΤΗΣ ΑΚΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΜΟΡΦΗΣ

Tα Κορίτσια της Αβινιόν, ο διάσημος πίνακας του Πάμπλο Πικάσσο, ζωγραφίζεται το 1907 και θεωρείται δίκαια ότι αποτελεί το έργο σταθμό, που εισάγει στην πρωτοποριακή τέχνη του 20ού αιώνα. Η πιο σημαίνουσα ανάμεσα στις ριζοσπαστικές καινοτομίες του πίνακα είναι το ρήγμα που επιφέρει στην μακραίωνη ελληνορωμαϊκή παράδοση, που είχε επιβιώσει ως τότε με διάφορες μεταμορφώσεις στην δυτικοευρωπαϊκή τέχνη. Ο σεβασμός της ανθρώπινης μορφής και το ιδανικό της κλασικής ομορφιάς παραβιάζονται με βιαιότητα. Οι καλλιτέχνες αναζητούν τώρα πρότυπα σε πολιτισμούς, που μέχρι τότε οι Ευρωπαίοι τους θεωρούσαν πρωτόγονους και τους περιφρονούσαν. Στα Κορίτσια της Αβινιόν ο Πικάσσο δεν διστάζει να συνοικίσει επιδράσεις από τρεις πολιτισμούς: από την αρχαϊκή ελληνική τέχνη, από όπου φαίνεται να κατάγεται ο “κούρος” αριστερά, από την ιβηρική προ-ρωμαϊκή τέχνη, όπου παραπέμπουν οι δυο κεντρικές φιγούρες, ενώ η νέγρικη τέχνη εξηγεί την κυβιστική μορφολογία με τα βαθιά λαξευμένα επίπεδα των δυο γυναικών δεξιά. Μια αφανής, αλλά επιβεβαιωμένη, επίδραση προέρχεται από τον πίνακα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου η Ε’ Σφραγίδα της Αποκάλυψης, από όπου ο καλλιτέχνης εμπνεύστηκε τη σύνθεση και την οργάνωση του χώρου.

Τα Κορίτσια της Αβινιόν σημειώνουν το τέλος της ευρωπαϊκής αισθητικής του ωραίου. Ωραίο μπορεί να είναι πλέον και το άσχημο, το εκφραστικό, κάθε μορφή με εντελέχεια και αλήθεια. Η σύγχρονη τέχνη εγκαινιάζει μια περίοδο πολιτιστικού συγκρητισμού, όπου ο καλλιτέχνης αισθάνεται ελεύθερος να αντλήσει διδάγματα από ένα παγκόσμιο και διαχρονικό «φανταστικό μουσείο», όπου του δίνουν πρόσβαση τα νέα μέσα αναπαραγωγής της εικόνας. Η κρίση του ανθρωπομορφισμού, που σημειώνεται στην τέχνη με την παραβίαση της αρχής του σεβασμού της ανθρώπινης μορφής, δεν αποτελεί ωστόσο φαινόμενο με καθαρά αισθητική σημασία. Η ανθρώπινη μορφή υπήρξε πάντοτε το σύμβολο των αξιών του πολιτισμού μας και η «κατεδάφισή» της σηματοδοτεί μια βαθιά ηθική κρίση, που δεν θα αργήσει να οδηγήσει στη σφαγή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μάταια θα αναζητήσετε στην ιστορία της ελληνικής ζωγραφικής του 20ού αιώνα έργα με ανάλογη εκφραστική βιαιότητα. Οι μετακυβιστικοί πίνακες του Γκίκα έχουν καθαρά πλαστικό χαρακτήρα και αποπνέουν ένα αίσθημα ψυχικής ευφορίας, που οφείλεται στο πλούσιο χρώμα τους και στο αίθριο φως που τους πλημμυρίζει. Άλλωστε, το μεσογειακό φως φαίνεται να απoσοβεί τις εκρήξεις του συναισθήματος, που ευνοούν τα εξπρεσιονιστικά ρεύματα. Οι εξαιρέσεις που θα μπορούσαν να διαψεύσουν αυτή τη διαπίστωση είναι ελάχιστες.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ – ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΤΕΣ

Η ιστορία της ελληνικής ζωγραφικής του 20ού αιώνα ξεκινά με δυο παράλληλα ρεύματα: στο πρώτο ανήκουν οι τελευταίοι εκπρόσωποι της Σχολής του Μονάχου, που έχουν ωστόσο εμπλουτίσει την ακαδημαϊκή παράδοση των προκατόχων τους με έναν ετεροχρονισμένο ιμπρεσιονισμό, ανοίγοντας την χρωματική παλέτα τους και απλοποιώντας την γραφή τους. Σε ένα άλλο ρεύμα ανήκουν οι καλλιτέχνες που φιλοδόξησαν να ανανεώσουν την όραση και την τεχνική τους, αντλώντας διδάγματα από τις πιο καινοτόμες μεταϊμπρεσιονιστικές αναζητήσεις. Οι ζωγράφοι αυτής της ανανεωτικής τάσης θα συγκροτήσουν το 1917 την «Ομάδα Τέχνη», που θα στεγάσει τους πρώτους Έλληνες μοντερνιστές. Η «Ομάδα Τέχνη» δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Νικόλαου Λύτρα (1883-1927), γιου του γενάρχη της Σχολής του Μονάχου Νικηφόρου Λύτρα. Ο Νικόλαος είχε σπουδάσει στο Μόναχο (1907-1911) τα χρόνια του «Γαλάζιου καβαλάρη», με εκπροσώπους όπως οι Καντίνσκυ, Κλέε, Γιαβλένσκυ, Μαρκ, Μάκε κ.ά., ενώ είχε προηγηθεί ο Εξπρεσιονισμός της «Γέφυρας». Το έργο του αντιπροσωπεύει ένα νήπιο μεσογειακό εξπρεσιονισμό με δυνατά χρώματα και παστόζικη χειρονομιακή γραφή. Οι περισσότεροι από τους καλλιτέχνες της «Ομάδας Τέχνη» είχαν σπουδάσει στο Παρίσι και είχαν μυηθεί κυρίως στα μεταϊμπρεσιονιστικά ιδιώματα. Στα έργα τους ανιχνεύονται οι επιδράσεις του Σεζάν, του Γκωγκέν, της Σχολής του Ποντ Αβέν, των Ναμπί και του Φωβισμού, με συχνά συμβολιστικές προεκτάσεις και διακοσμητικά στοιχεία που ανάγονται στην Αρ-νουβώ. Από τις επιδράσεις αυτές απουσιάζουν τα πιο ριζοσπαστικά ρεύματα όπως ο Κυβισμός, ενώ ο Φωβισμός τους δεν φτάνει ποτέ στην ακραία χρωματική έξαρση και στις παραμορφώσεις της μορφής, που αιτιολογεί το όνομα του κινήματος (fauves= άγρια θηρία).

Η «Ομάδα τέχνη» συγκέντρωνε καλλιτέχνες που είχαν γεννηθεί τη δεκαετία του 1880, εκτός από τον πρεσβύτερο Οδυσσέα Φωκά και τον νεότερο Περικλή Βυζάντιο. Ανάμεσά τους θα συναντήσουμε λαμπρά ονόματα, όπως ο Αλεξανδρινός Κωνσταντίνος Παρθένης, ή ο Κωνσταντινοπολίτης Κωνσταντίνος Μαλέας, άξιους ζωγράφους, όπως ο Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, και άλλους με έργο λιγότερο προβεβλημένο, όπως ο Παύλος Μαθιόπουλος και ο Όθων Περβολαράκης, για να περιοριστούμε στους καλλιτέχνες που εκπροσωπούνται στην έκθεση. Οι ζωγράφοι της «Ομάδας Τέχνη» είναι κυρίως υπαιθριστές, με κύριο μέλημα την αναζήτηση ενός πλαστικού κώδικα, που θα μπορούσε να αποδώσει την ιδιαίτερη ποιότητα του ελληνικό φωτός. Όταν οι ανθρώπινες μορφές εντάσσονται μέσα στο τοπία αυτών των ζωγράφων, μεταβάλλονται σε μοτίβα. Εξαίρεση αποτελούν τα πορτραίτα του Νικόλαου Λύτρα, όπου η αυτοσημία της πλαστικής γλώσσας συνυπάρχει με τη βούληση του καλλιτέχνη να αποτυπώσει τον χαρακτήρα του μοντέλου. Μια μορφή κοσμικής, αλλά γοητευτικής προσωπογραφίας, που γνώρισε μεγάλη διάδοση στο Παρίσι της Μπελ – επόκ, υπηρετεί με επιτυχία ο Παύλος Μαθιόπουλος. Τα έργα του Παρθένη μαρτυρούν την πολύτροπη και πολύμορφη εκπαιδευτική του περιπλάνηση ανάμεσα στη Βιέννη και στο Παρίσι. Μπορεί οι πηγές της έμπνευσής του να είναι πρόδηλες, αλλά η αναζήτηση μιας ανώτερης πνευματικότητας, που μεταρσιώνει τη γραφή και εξαϋλώνει τα ζωγραφικά ίχνη, αποτελεί την ανεξίτηλη σφραγίδα δωρεάς του μοναδικού του ύφους. Στους πρώιμους πίνακές του αναγνωρίζουμε την έντονη μνήμη των ζωγράφων της βιεννέζικης Σετσεσιόν, ιδιαίτερα του Γκούσταβ Κλιμτ. Οι αρχαιοπρεπείς μορφές που εισάγει στις συνθέσεις του μπορεί να κατάγονται από τον γαλλικό Συμβολισμό και κυρίως από τον Μωρίς Ντενί, αλλά αποπνέουν ένα αυθεντικό ελληνικό άρωμα. Μερικά έργα αυτής της εποχής προαγγέλλουν τις ισχυρές σχηματοποιήσεις της ωριμότητάς του.

(συνεχίζεται…)