ΑΙΣΘΗΤΙΚΉ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΉ ΣΥΓΚΊΝΗΣΗ αντανακλώνται από το σύνολο σχεδόν του έργου του μεγάλου μας λαϊκού ζωγράφου, που είναι διαποτισμένο από την ιστορία και τις φυσικές ομορφιές του τόπου μας, καθώς ο ασυμβίβαστος ζωγράφος επίμονα βύθιζε το βλέμμα του στους πανάρχαιους χρόνους και τα πάθη του λαού μας, αναζητώντας την αλήθεια της ζωής. Η απλοϊκότητα της δουλειάς του, με την αμείωτη ιστορική και αισθητική διάρκεια, μαρτυρά τη σοφία του, με τις ζυγισμένες εντάσεις, που δημιουργούν τα αντιθετικά χρώματα, άλλοτε ζωηρά και δραματικά, άλλοτε απαλά και λυρικά. Η ζωγραφική του, σε όλη σχεδόν την έκτασή της, διαπνέεται από τη δύναμη των μύθων της αρχαίας Ελλάδας, το ρωμαίικο ήθος και την παληκαριά των ηρώων του 1821, αλλά και την αξεπέραστη ομορφιά του ελληνικού τοπίου. Με τα λίγα γράμματα που γνώριζε, συνήθως συνόδευε τις εικόνες των έργων του με ασύντακτα και ανορθόγραφα επεξηγηματικά κείμενα, επιθυμώντας να συμπληρώσει ή να επιβεβαιώσει αυτήν την ίδια την πρόθεσή του για τη δύναμη των εικόνων του, τους ήρωες και τους θεούς, τη θάλασσα και τα βουνά, τα πεύκα και τις ελιές. Ένας κόσμος, από τη Λέσβο μέχρι το Πήλιο, με μια φλογερή έξαρση για την ιστορία μας, αλλά και εικόνες από την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, μέχρι την Αίγυπτο, την Ιταλία, το Ισραήλ, τη Δαμασκό, αλλά και τη «Ρωσοϊαπονική Ναυμαχία» και την «Παράταξη τοῦ στρατοῦ τοῦ Μ. Ναπολέοντος», μεταξύ των άλλων.

Ο Θεόφιλος είναι η παράδοση μιας χώρας και ενός λαού. Η φλογερή του αγάπη για την Ελλάδα τον οδήγησε στην αθώα έκφραση του οραματικού του κόσμου. Έτσι, επίμονα ανακαλεί άλλοτε τον μύθο και άλλοτε την ιστορική μνήμη, σε έργα όπως «Ἡ θεὰ τῆς Γεωργίας Δήμητρα», «Μονομαχία Ἀχιλλέως καὶ Ἔκτορος ἔξωθεν τοῦ Φρουρίου τῆς Τρωάδας…», «Ὁ Φρῖξος ἐπὶ Χρυσομάλλου κριοῦ καὶ ἡ Ἕλλη», «Ὁ Ἄρης Θεὸς τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων Θεὸς τοῦ πολέμου» και «Ἡ ποιήτρια τῆς νήσου λέσβου Σαπφῶ καὶ ὁ κυθαρωδός Ἀλκαῖος», «Ὁ Χορὸς τοῦ Ζαλόγγου», «Τῇ έν Καρπενησίῳ νίκῃ τῶν Ἑλλήνων. Ὁ θάνατος τοῦ Μάρκου Βότσαρη τὸ 1823», «Ὁ Γεώργιος Καραϊσκάκης καταδιώκων τὸν Ρεσὶτ πασᾶ ἢ Κιούταχην ἐν ξιφήρεις τὸ 1826», μεταξύ των άλλων. Πίνακες που ανήκουν στο Μουσείο Θεόφιλου, της σημαντικής Συλλογής Tériade, από την προφητική παραγγελία του προς τον ζωγράφο, πέντε χρόνια πριν από τον θάνατο του τελευταίου. Όπως διευκρινίζει ο Γιάννης Τσαρούχης, «Τοὔδωσε μιὰ παραγγελιά, χωρὶς χρονικὰ ὅρια, γιὰ μιὰ σειρὰ ἔργων ποὺ μιὰ μέρα θὰ κατέληγαν στὸ Παρίσι γιὰ νὰ ἐκτεθοῦν. Ἡ παραγγελιὰ αὐτὴ τοῦ δόθηκε λίγα χρόνια πρὶν ἀπ’ τὸν θάνατό του, καὶ τὴν ἐξετέλεσε μὲ τὸν πιὸ λαμπρὸ τρόπο. Ἔκανε μὲ τὰ ἔργα του αὐτὰ μιὰν ὁλόκληρη ἀνακεφαλαίωση τῆς ζωγραφικῆς του ἐμπειρίας, καί, συγχρόνως, τῶν θεματογραφικῶν του ἐπινοήσεων. Μὰ πιὸ πολύ, μ’ αὐτὰ ξεκαθάρισε ὅσο μποροῦσε πιὸ καλὰ τὰ καθαυτὸ ζωγραφικά του συμπεράσματα. Ἡ παραγγελιὰ συνέπεσε μὲ τὴν ἐποχὴ ποὺ εἶναι φυσικὸ σ’ ἕναν ἀληθινὸ ζωγράφο νὰ γίνεται ἐπιτακτικὴ ἡ ἀνάγκη τοῦ ξεκαθαρίσματος καὶ τῆς ὁλοκληρώσεως τῶν πιὸ θεμελιακῶν του στοιχείων» (Γιάννης Τσαρούχης, Θεόφιλος, εκδ. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1967). Έργα που αναδύουν το πνεύμα μιας ζωγραφικής αφήγησης, αφού η εσωτερική του αλήθεια υπηρετεί ή συμπορεύεται με την ανάγκη του έθνους, που έχει ζήσει μεγάλες και, συνάμα, τραγικές στιγμές, από τη δόξα και το μεγαλείο μέχρι τη σκλαβιά και τον ξεριζωμό.

Ο Θεόφιλος είναι ο ακλόνητος θεματοφύλακας της ελληνικής πολιτιστικής συνέχειας. Δεν τον ενδιέφεραν οι απλές απεικονίσεις της στιγμής, αλλά η πολυπρόσωπη αποτύπωση γεγονότων και αγωνιστών, που κατάφεραν να περάσουν από το «εγώ» στο «εμείς». Η θεματογραφία του βασιζόταν σε διηγήσεις και η ζωγραφική του στο ένστικτο και τη βυζαντινή αγιογραφία, σε μια εποχή που οι λίγοι φίλοι της τέχνης περιφρονούσαν τη λαϊκή τέχνη και είχαν στραμμένο το βλέμμα τους στην κλασική ζωγραφική της Σχολής του Μονάχου, στα έργα των Γύζη, Λύτρα, Ιακωβίδη και Βολανάκη, μεταξύ άλλων. Ο Θεόφιλος το 1904 ζωγράφισε την αυτοπροσωπογραφία του ως οπλαρχηγού επιβεβαιώνοντας, με τον πιο δηλωτικό τρόπο, τη δική του αλήθεια. Αρειμάνιος και ετοιμοπόλεμος με το σπαθί του προτεταμένο στο αριστερό του χέρι, καθώς ήταν αριστερόχειρας, αντανακλά την παληκαριά και την αποφασιστικότητα των Ευζώνων. Δίπλα του στέκεται μια γυναικεία μορφή, που πολλοί υποστηρίζουν ότι είναι η αδελφή του, η Ειρήνη. Οι αυτοπροσωπογραφίες των ζωγράφων εκφράζουν τον άθραυστο καθρέπτη της πραγματικότητάς τους. Ο Θεόφιλος ενσαρκώνει τη λεβεντιά των ηρώων του, μιας άφθαρτης Ελλάδας μέσα στο πέρασμα των αιώνων, υπερασπιζόμενος την ελευθερία ως το υπέρτατο αγαθό για κάθε πολίτη. Οι απεικονίσεις ηρώων κατέχουν πρωτεύοντα ρόλο στη δουλειά του, όπως όμως και του Ελευθερίου Βενιζέλου (Συλλογή Ευάγγελου και Κατίγκως Αγγελάκου), όπου απέδωσε, με το δικό του εκφραστικό ύφος, τη δυναμική μορφή του εθνάρχη. Παράλληλα, με κεφαλαία γράμματα, έγραψε το όνομά του, τονίζοντας την τεράστια προσφορά και την απαράμιλλη ευθυκρισία του για την υποστήριξη των δικαίων της Ελλάδας στις δυνάμεις της Αντάντ κατά τον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο καθώς και τη διαπραγματευτική του δεινότητα, χάρη στην οποία πέτυχε την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών αλλά και τη σύναψη της Συνθήκης της Λωζάννης. Ο Θεόφιλος το 1930 φιλοτέχνησε τις προσωπογραφίες του Tériade, αποτυπώνοντας το αυστηρό, δωρικό, ύφος του τεχνοκριτικού, ο οποίος τον ανέσυρε από το σκοτάδι και του προσέφερε τη λαμπερή αναγνώριση που του άξιζε. Πολλοί ισχυρίζονται ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη μοναξιά. Ο Θεόφιλος, με την αυτόνομη καλλιτεχνική του αξία, στηρίχθηκε στο ένστικτο και τον εαυτό του, στην αγάπη του για την ιστορία, τη φύση και το φως. Έτσι, κατάφερε να κατακτήσει μια εύκαμπτη και ζωντανή πλαστικότητα, ορίζοντας τον δικό του οραματικό κόσμο. Κάθε έργο του εκφράζει μια εποχή ζωής και όλα δένονται αρμονικά, σε ένα πανόραμα, με τον Αχιλλέα και τον Μεγαλέξανδρο μέχρι τον Καραϊσκάκη και τον Κολοκοτρώνη. Παράλληλα, ονειρευόταν την άδολη ομορφιά, όπως στα έργα του «Βεριβόλι παρὰ τὸν ποταμόν ἀλισύδα, καὶ σήμερον δὲν ὑπάρχει τὸ ἐχάλασαν», «Χωρικὴ Κόρη τῆς νήσου Κέρκυρας» ή «Ὀ Δήμαρχος τῶν Μεγάρων. Ὁ Χορός τῶν εὐζώνων Χωρικῶν καὶ Δεσποινίδων εἰς τὰ Μέγαρα», μεταξύ των άλλων, από τη συλλογή του Μουσείου Θεόφιλου, που φανερώνουν, πέρα από τη χρωματική τους ευφορία, αισθήσεις χαράς και γαλήνης.

Ο παθιασμένος αυτός ζωγράφος, που τόσο άδικα στην εποχή του τον ελεεινολογούσαν και τον περιφρονούσαν, επιθυμούσε αδιαπραγμάτευτα να μεταδώσει άμεσα αυτό που αισθανόταν, με μια ανεπιτήδευτη ζωγραφική έκφραση, γεμάτη από δύναμη και αίσθηση υπερηφάνειας, με χρώματα καθαρά, διάφανα και τολμηρά. Η δουλειά του απλώνεται σε όλο τον κόσμο, ίσως γιατί αποτελούσε τον καθρέφτη της ύπαρξής του και την επιθυμία να ξεπεράσει τη μοίρα του κακού ή του ηττημένου. Όπως γράφει ο Ελύτης, «ὁ Θεόφιλος πέραν ἀπὸ τὴν ἐνοχὴ καὶ τὴν ἀμαρτία, κατευθύνεται ὁλόισα στὸν Παράδεισο» (Οδυσσέας Ελύτης, Ἀνοιχτὰ Χαρτιά, εκδ. Ίκαρος, 1974). Την ειλικρίνεια και το βάθος της αθώας του ζωγραφικής πρώτοι στήριξαν οι Γιώργος Γουναρόπουλος, Στρατής Ελευθεριάδης – Tériade, Ανδρέας Εμπειρίκος, Οδυσσέας Ελύτης, Φώτης Κόντογλου, Ορέστης Κανέλλης, Τάκης Ελευθεριάδης, Μιχάλης Τόμπρος, Κώστας Ουράνης, Δημήτρης Ευαγγελίδης, Γιώργος Σεφέρης, Κίτσος Μακρής, μεταξύ των άλλων. Με σεβασμό έσκυψαν επάνω στο έργο του και συγκέντρωσαν πολύτιμες πληροφορίες για τον γιο του τσαγκάρη Γαβριήλ Κεφάλα, που γεννήθηκε περίπου το 1868 και της Πηνελόπης Μιχαήλ, η οποία ήταν κόρη αγιογράφου. 

Ο φουστανελοφόρος Θεόφιλος, αν και έζησε μια φτωχική ζωή, κέρδισε τη μάχη της αφιλοκέρδειας μέσα από τη μαγεία της ζωγραφικής, ξεπερνώντας τις αντιξοότητες της καθημερινότητας. Αυτό ήταν το μοναδικό καταφύγιο για την ψυχική του ηρεμία, ο προσωπικός σωτήριος δρόμος της επιστροφής. Η ζωή παρέμενε για εκείνον το αναντικατάστατο αγαθό για στοχασμό και δημιουργία, χωρίς να θέλει να χάσει ούτε ένα λεπτό. Έζησε λιτή ζωή, δίνοντας προβάδισμα στην καθαρή συνείδηση, στην άδολη δημιουργία, που τελικά ως ανταμοιβή του επιφύλαξε την αιώνια νίκη. Κατάφερε να συνομιλήσει με τους πρωταγωνιστές της ιστορίας και να εμπνευστεί από την αξεπέραστη ομορφιά της φύσης, ζωγραφίζοντας τις μυρωδιές της. Τα δέντρα, τα βουνά, η θάλασσα, το χώμα και το κύμα, την ώρα που τα φωτίζει ο ήλιος, ζωντανεύουν, μέσα από το πράσινο ή το γαλανό, την ώχρα ή το καφέ χρώμα, μυστηριακά, την ύπαρξή τους. Η φύση είναι απέραντη, όπως και ο έρωτας που αναδύεται από τα πολυσυζητημένα του έργα «Ἀντάμωση Ἐρωτόκριτου καὶ Ἀρετούσας» και «Ὁ Βλάχος ποιμὴν καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ», μεταξύ των άλλων. Εδώ οφείλω να τονίσω ότι υπάρχουν πολλά ομοθεματικά του έργα, όπως ενδεικτικά «Ὁ Ἐρωτόκριτος καὶ ἡ Ἀρετούσα», «Τὸ κορίτσι μὲ τὸ καπέλο», «Ὁ Ἀδὰμ καὶ ἡ Εὔα», «Ἡ Ἄλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως», «Ὁ Γ. Καραϊσκάκης καταδιώκων τὸν Κιουταχῆ», που θαρρείς ότι η ζωγραφική διαδικασία, για τον ίδιο, δεν είχε τέλος. […]